نشاط اجتماعی پایدار، دورنمای امیدبخش و پیشگیری از خودکشی
یک تحلیل جامع برای جوانان و سالمندان در ایران
گروه تحقیق و پژوهش در رسانه مددکاری اجتماعی ایرانیان
مقدمه: از نشاط تا امید به زندگی؛ یک ضرورت حیاتی برای پیشگیری از خودکشی
پیشگیری از خودکشی، به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین مسائل سلامت عمومی، نیازمند رویکردی چندوجهی و ریشه‌ای است که فراتر از مداخلات درمانی صرف عمل کند. این پژوهش بر این باور است که راهبرد موثر برای کاهش نرخ خودکشی، از مسیر ارتقاء پایدار نشاط اجتماعی و تقویت امید به زندگی محقق می‌شود.
این دو مفهوم، به منزله ستون‌های اصلی سلامت روان، ظرفیت افراد را برای مواجهه با مشکلات افزایش داده و به آن‌ها دلیلی برای ادامه مسیر می‌بخشند.
تعریف مفاهیم بنیادین و تفاوت‌گذاری میان آن‌ها
در تحلیل این موضوع، لازم است میان مفاهیم کلیدی تمایز قائل شد. شادی (Happiness) یک حالت هیجانی موقت و زودگذر است که اغلب در پاسخ به رویدادهای مثبت خارجی ایجاد می‌شود.
در مقابل، نشاط (Joy) حالتی عمیق‌تر، پایدارتر و درونی است که با خوش‌بینی، رضایتمندی، اعتماد به نفس و امید گره خورده است.۱ نشاط به عنوان یکی از بنیادین‌ترین مفاهیم در روانشناسی مثبت‌گرا، نقش تعیین‌کننده‌ای در تأمین سلامت فردی و اجتماعی ایفا می‌کند.
نشاط اجتماعی نیز یک شاخص حیاتی توسعه است که از مجموعه عوامل فردی و اجتماعی نظیر امید به آینده، عدالت اجتماعی، همبستگی و احساس تعلق به جامعه حاصل می‌شود.۳ جامعه‌ای که از نشاط اجتماعی بالایی برخوردار است، پویایی، خلاقیت و تفکر منطقی را تجربه می‌کند و در آن میزان آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای خشونت‌آمیز کاهش می‌یابد.۴
امید به آینده به توانایی فرد برای تصور یک دورنمای مناسب و روشن در زندگی اطلاق می‌شود، در حالی که امید به زندگی (Eudaimonic well-being) یک مفهوم گسترده‌تر است که شامل حس هدفمندی و معنا در زندگی می‌شود. این دو مفهوم، به موازات یکدیگر، برای تقویت انگیزه و تاب‌آوری افراد در برابر چالش‌ها حیاتی هستند.
۱. تبیین بحران در دو طیف سنی
بر اساس آمارهای موجود، خودکشی در ایران پدیده‌ای رو به رشد است که بیشترین شیوع آن در میان افراد ۱۵ تا ۳۵ سال رخ می‌دهد.۸ این گروه سنی، اغلب با چالش‌هایی مانند ابهام درباره آینده، فشارهای تحصیلی و شغلی و مشکلات اقتصادی روبرو هستند که می‌تواند آن‌ها را به سمت ناامیدی سوق دهد.۹ با این حال، یک واقعیت آماری کمتر شناخته شده، بالاترین نرخ خودکشی در میان سالمندان، به ویژه مردان بالای ۷۵ سال است.۱۲
این آمار یک پدیده خاموش و نادیده گرفته شده را آشکار می‌سازد که به دلیل کم‌توجهی برنامه‌ریزان و تصور نادرست عموم جامعه، یک “زنگ هشدار خاموش” تلقی می‌شود. برخلاف تصور که سالمندی را پایان زندگی می‌پندارند، این مرحله از زندگی با نیازهای روانی-عاطفی و اجتماعی متفاوتی همراه است که نادیده گرفتن آن‌ها، به بحرانی جدی منجر می‌شود.
این تناقض میان شدت بحران و میزان توجه به آن، ضرورت پرداختن به نیازهای منحصربه‌فرد هر دو گروه جوانان و سالمندان را به شکلی مجزا و تخصصی نمایان می‌سازد.
بخش اول: نشاط اجتماعی در جوانان؛ از ذائقه‌شناسی تا راهکارهای پایدار
۱. نسل‌شناسی: درک ذائقه و نیازهای نسل جوان
برای طراحی برنامه‌هایی اثربخش و ماندگار برای جوانان، درک دقیق ویژگی‌های نسلی آن‌ها یک ضرورت انکارناپذیر است. نسل جدید، که اغلب با عنوان “نسل Z” شناخته می‌شود، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن‌ها را از نسل‌های پیشین متمایز می‌کند.۱۴
این نسل، بومیان دیجیتال هستند که فناوری بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی آن‌هاست. آن‌ها به شدت واقع‌بین، عمل‌گرا، و خواستار آزادی هستند. دامنه توجه کوتاه‌تری دارند، عاشق دیده و شنیده شدن هستند و از ساختارها و الگوهای کهنه دوری می‌کنند.۱۵
تفاوت در تعریف شادی و نشاط میان نسل‌ها نیز از همین ویژگی‌ها ناشی می‌شود. رویکردهای سنتی و کلیشه‌ای که بر اساس سلایق نسل‌های قبلی طراحی شده‌اند، برای این نسل ناکارآمد و غیرجذاب خواهند بود.۱۶ یک کارشناس آموزش و پرورش بیان داشته که آموزش و پرورش در کشور به صورت سیاست‌زده، کلیشه‌ای و سنتی عمل می‌کند و این منجر به عدم ارائه الگوی مشخص برای نوجوانان شده است.۱۶ هرگونه رفتار صلبی نیز می‌تواند به جای نتیجه مثبت، منجر به نتایج عکس و تبعات بدتر شود.۱۶
درک این تفاوت‌ها یک پیش‌نیاز حیاتی برای موفقیت هر برنامه‌ای است. اگر برنامه‌ها بر اساس سلایق و روش‌های ارتباطی نسل‌های قبلی طراحی شوند، به دلیل عدم انطباق با واقعیت‌های فرهنگی و ارتباطی نسل جدید، به سادگی توسط آن‌ها پس زده خواهند شد. این امر نه تنها منجر به هدر رفت منابع می‌شود، بلکه می‌تواند حس بیگانگی اجتماعی و انزوا را در جوانان تشدید کند، که خود از عوامل کاهش نشاط اجتماعی است.۳ بنابراین، تنها با پذیرش و انطباق با ذائقه و نیازهای این نسل، می‌توان از بی‌ثمر بودن اقدامات پیشگیری کرد.
۲. عوامل کلیدی مؤثر بر ناامیدی جوانان
ناامیدی، به عنوان یکی از پیش‌زمینه‌های اصلی افکار خودکشی، در جوانان دلایل متعددی دارد که اغلب با چالش‌های اجتماعی-اقتصادی گره خورده است.
- نگرانی‌های اقتصادی و ابهام آینده: عدم دسترسی به منابع مالی و فرصت‌های شغلی، به ویژه فقر و بیکاری، می‌تواند تأثیرات عمیق و منفی بر سلامت روان افراد داشته باشد.۱۰ عدم وجود یک دورنمای شغلی و مالی مناسب، حس کنترل بر زندگی را از جوانان سلب می‌کند و به احساس یأس و بی‌هدفی منجر می‌شود.
- فشارهای اجتماعی و کمال‌گرایی: انتظارات بیش‌ازحد محیطی، به ویژه در زمینه‌های تحصیلی و شغلی (مانند کنکور)، می‌تواند به ایجاد استرس، اضطراب و ترس از شکست در جوانان منجر شود.۹ کمال‌گرایی یکی از مهم‌ترین علل اضطراب در نوجوانان محسوب می‌شود و می‌تواند به ناامیدی و در نهایت، مشکلات دیگری مانند افسردگی و اختلال خواب منجر شود.۹
- چالش‌های سلامت روان در بستر اجتماعی: مشکلات سلامت روان در جامعه ایرانی رو به رشد است.۱۸ این چالش‌ها اغلب ریشه در عوامل کلان‌تری مانند فقر، نابرابری، تبعیض، و فشارهای محیطی دارند که میزان بهینه‌ای از سلامت روانی-اجتماعی را منتفی می‌سازند.۱۸
۳. طراحی برنامه‌های پایدار برای افزایش نشاط و امید
با توجه به ماهیت پایدار نشاط و امید، برنامه‌هایی که در این زمینه طراحی می‌شوند باید مستمر و بلندمدت باشند، نه نیم‌روزه و مقطعی.۵ راهکارهای مؤثر برای افزایش نشاط و امید در جوانان شامل موارد زیر است:
- تقویت تاب‌آوری و مهارت‌های زندگی: آموزش مهارت‌هایی مانند حل مسئله، مدیریت استرس و تقویت شبکه‌های اجتماعی از طریق مراکز آموزشی و رسانه‌ها، می‌تواند به جوانان کمک کند تا بهتر بر مشکلات غلبه کرده و از آسیب‌های روانی جلوگیری کنند.۱
- برنامه‌های مستمر و جامعه‌محور: تمرکز بر فعالیت‌های مستمر مانند ورزش منظم، مدیتیشن، و فعالیت‌های هنری روزمره می‌تواند به کاهش استرس و افزایش رضایت از زندگی منجر شود.۱۹ فراهم کردن فضاهای فرهنگی و هنری متناسب با سلایق آن‌ها، مانند برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری در محله‌ها، می‌تواند به رشد شبکه‌های حمایتی و ترویج سبک زندگی سالم کمک کند.۱
- مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد: حمایت و توانمندسازی سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه اوقات فراغت و سلامت روان می‌تواند به ارائه خدمات حمایتی ویژه و متناسب با نیازهای بومی هر منطقه کمک کند.
بخش دوم: خودکشی خاموش در سالمندان؛ نیازهای فراموش‌شده و استراتژی‌های هدفمند
۱. تحلیل آماری و دلایل پنهان بحران خودکشی سالمندان
برخلاف تصور رایج، آمارها نشان می‌دهد که نرخ خودکشی در سالمندان، به ویژه در میان مردان بالای ۷۵ سال، از بالاترین سطوح در میان تمام گروه‌های سنی برخوردار است.۱۲ این پدیده، در جوامعی که با پدیده
پیر شدن جمعیت روبرو هستند، به یک زنگ خطر جدی تبدیل شده است.۱۲ دلایل این بحران، اغلب با چالش‌های منحصربه‌فرد این دوره سنی مرتبط است.
- انزوای اجتماعی و از دست دادن عزیزان: با افزایش سن، شبکه‌های اجتماعی افراد تحلیل می‌روند و از دست دادن دوستان و همسر، حس تنهایی و بی‌ارزشی را تشدید می‌کند.۱۲ این انزوا، عاملی کلیدی در افزایش خطر خودکشی است.
- بیماری و درد مزمن: ابتلا به بیماری‌های جسمی مزمن یا تجربه دردهای مداوم می‌تواند به افسردگی، احساس ناامیدی و وابستگی منجر شود.۱۲
- نادیده گرفتن سلامت روان: علائم افسردگی در سالمندان اغلب با مشکلات جسمی اشتباه گرفته می‌شود و خود آن‌ها نیز تمایل کمتری به صحبت درباره احساساتشان دارند، که این امر مانع از دریافت کمک حرفه‌ای می‌شود.۱۲
۲. نیازهای روانی-عاطفی و اجتماعی سالمندان
برای مقابله با چالش‌های سلامت روان در سالمندان، درک نیازهای بنیادین آن‌ها ضروری است:
- نیاز به هدفمندی و احترام: سالمندان برای مقابله با احساس بی‌ارزشی و انزوا، به وجود یک هدف در زندگی نیاز دارند. این هدف می‌تواند شامل فعالیت‌هایی مانند کمک به دیگران، باغبانی، تدریس مهارت‌ها یا یادگیری دانش جدید باشد.۲۲ احترام به آن‌ها و شنیدن صحبت‌ها و تجربیاتشان، به تقویت عزت‌نفس و حس ارزشمندی در آن‌ها کمک شایانی می‌کند.۲۴
- نیاز به استقلال و امنیت: حفظ استقلال در تصمیم‌گیری و انجام کارهای روزمره برای سالمندان بسیار حیاتی است. آن‌ها تمایلی به ترک خانه و زندگی با افراد غریبه ندارند و حفظ استقلالشان در محیط زندگی، به بهبود سلامت روان آن‌ها کمک می‌کند.۲۲
۳. برنامه‌ریزی برای ارتقاء امید به زندگی در دوران سالمندی
برنامه‌های ارتقاء نشاط در سالمندان باید بر فعالیت‌هایی تمرکز کنند که هم ذهن و هم جسم را فعال نگه دارند و حس تعلق و هدفمندی را تقویت کنند.
- فعالیت‌های نشاط‌آور و هدفمند: فعالیت‌هایی مانند باغبانی، کتاب‌خوانی، بازی‌های فکری (حل پازل)، کارهای داوطلبانه، و شرکت در کلاس‌های هنری یا آموزشی می‌توانند ذهن سالمندان را فعال نگه داشته و به آن‌ها حس رضایت و خلاقیت ببخشند.۲۵
- تقویت شبکه‌های حمایتی: ایجاد باشگاه‌های مخصوص سالمندان، تسهیل ارتباطات اجتماعی و خانوادگی و حتی نگهداری از حیوانات خانگی می‌تواند به کاهش انزوا و تقویت حس تعلق آن‌ها به جامعه کمک کند.۲۲
- مراقبت‌های یکپارچه: ضروری است که پزشکان و مراقبان به سلامت روان سالمندان نیز به اندازه سلامت جسمی آن‌ها توجه کنند و علائم افسردگی را به درستی تشخیص و درمان نمایند.۱۲
در ادامه، جدول زیر خلاصه‌ای از نیازها و چالش‌های سلامت روان جوانان و سالمندان را برای تأکید بر لزوم رویکردهای متفاوت ارائه می‌دهد:
| شاخص | جوانان | سالمندان |
| عوامل خطر کلیدی | ابهام درباره آینده، بیکاری، فشارهای تحصیلی/شغلی، فشارهای اجتماعی و رسانه‌ای، کمال‌گرایی | انزوای اجتماعی، از دست دادن عزیزان، بیماری‌های مزمن و درد، از دست دادن استقلال مالی و عملکردی |
| نیازهای روانی-عاطفی | دورنمای شغلی و مالی روشن، حس کنترل بر زندگی، فرصت برای بیان خود و دیده شدن، پذیرش اجتماعی | حس هدفمندی و ارزشمندی، احترام و شنیده شدن، حفظ استقلال و امنیت، ارتباط و تعامل اجتماعی |
| ویژگی‌های نسلی | بومی دیجیتال، عمل‌گرا، ساختارشکنی، مطالبه‌گر آزادی، علاقه‌مند به چالش | ارزش‌گذاری برای روابط انسانی، نیاز به احترام، ترجیح ارتباطات رو در رو، تمایل به ثبات و امنیت |
| راهکارهای پیشنهادی | برنامه‌های متناسب با ذائقه دیجیتال و ساختارشکن، تقویت تاب‌آوری و مهارت‌های زندگی، فراهم کردن فرصت‌های شغلی و فرهنگی متنوع | باشگاه‌های سالمندی، باغبانی، فعالیت‌های هنری و فکری، تدریس مهارت به جوان‌ترها، حفظ شبکه‌های حمایتی خانوادگی |
بخش سوم: راهبردهای کلان؛ از آسیب‌شناسی تا سیاست‌گذاری پایدار
۱. آسیب‌شناسی برنامه‌های ملی پیشگیری از خودکشی در ایران
برنامه‌های ملی پیشگیری از خودکشی در ایران، علی‌رغم تعیین اهداف مشخص، تاکنون موفق به کاهش سالانه نرخ خودکشی نشده‌اند.۲۹ بررسی‌ها نشان می‌دهد که ناکامی این برنامه‌ها عمدتاً ناشی از دو دلیل کلیدی است:
- فقدان نهاد قدرتمند هماهنگ‌کننده: عدم وجود یک نهاد متمرکز و قدرتمند در سطح ملی، استانی و شهرستانی برای تصمیم‌گیری، هماهنگی و اجرای موثر برنامه‌ها، یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف است. این امر منجر به پراکندگی تلاش‌ها و عدم هم‌افزایی میان نهادهای مختلف می‌شود.۲۹
- غفلت از ظرفیت‌های محلی: در این برنامه‌ها، به ظرفیت‌ها و حمایت‌های محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) توجه کافی نشده است.۲۹ این غفلت، یک شکاف عمیق میان سطح سیاست‌گذاری کلان و نیازهای واقعی و بومی در سطح اجرا ایجاد می‌کند.
این یافته‌ها به روشنی نشان می‌دهد که یک رویکرد بالا به پایین در حوزه سلامت روان و پیشگیری از خودکشی ناکارآمد است.
موفقیت یک استراتژی ملی به شدت به توانایی آن در فعال‌سازی و توانمندسازی نهادهای محلی و جامعه‌محور وابسته است. این نهادها، مانند “جمعیت همیاران سلامت روان اجتماعی ایران”، می‌توانند خلأ میان سیاست‌گذاران و جامعه را پر کرده و برنامه‌ها را با نیازهای واقعی مردم تطبیق دهند.۳۱
۲. نقش ثبات اقتصادی و اجتماعی در سلامت روان جامعه
مفهوم “نشاط پایدار” که در درخواست اولیه به آن اشاره شده، به شدت به وجود ثبات و امنیت روانی، اجتماعی و اقتصادی وابسته است.
برنامه‌های کوتاه‌مدت و مقطعی نمی‌توانند به تنهایی به این هدف دست یابند.۵ تحلیل‌ها نشان می‌دهد که بین امنیت مالی و سلامت روان یک رابطه دوطرفه وجود دارد: امنیت مالی منجر به کاهش استرس و افزایش اعتماد به نفس می‌شود، در حالی که مشکلات مالی به ناامیدی، افسردگی و حتی افکار خودکشی دامن می‌زند.۱۱
بیکاری، تورم و نابرابری از جمله عوامل اقتصادی هستند که تأثیر مستقیم و عمیقی بر افزایش اضطراب و افسردگی در جامعه دارند.۳۲ بنابراین، هرگونه استراتژی جامع برای پیشگیری از خودکشی باید شامل سیاست‌های کلانی باشد که به بهبود وضعیت اقتصادی و ایجاد دورنمای روشن برای آینده بپردازد.
۳. ارائه چارچوب چندوجهی برای پیشگیری از خودکشی
برای تحقق یک رویکرد جامع، یک چارچوب چندوجهی در سه سطح زیر پیشنهاد می‌شود:
- سطح عمومی (مداخلات همگانی): هدف، ارتقاء سلامت روان کل جامعه است. این سطح شامل آموزش مهارت‌های زندگی و تاب‌آوری از طریق مراکز آموزشی، رسانه‌های جمعی و سازمان‌های مردم‌نهاد است.۱
- سطح هدفمند (مداخلات برای گروه‌های در معرض خطر): این اقدامات بر گروه‌های آسیب‌پذیر مانند جوانان و سالمندان تمرکز دارد. برای این گروه‌ها باید برنامه‌هایی متناسب با نیازهای روانی و اجتماعی منحصربه‌فردشان طراحی و اجرا شود.۳۳
- سطح تخصصی (مداخلات بالینی): این سطح شامل بهبود دسترسی به خدمات تخصصی روان‌شناختی، مداخلات درمانی و روان‌درمانی، و محدود کردن دسترسی به ابزارهای کشنده خودکشی (مانند سموم، سلاح گرم و…) است.۳۳
نتیجه‌گیری و پیشنهادهای اجرایی
تحلیل جامع حاضر نشان می‌دهد که پیشگیری از خودکشی نیازمند یک تغییر پارادایم از رویکردهای درمانی صرف به سمت یک استراتژی پیشگیرانه و توسعه‌ای است.
نشاط اجتماعی و امید به آینده، دو عامل کلیدی برای تقویت تاب‌آوری و سلامت روان جامعه هستند که باید به صورت مستمر و پایدار، و با توجه به نیازها و سلایق هر نسل، تقویت شوند. برای جوانان، این مسیر از ایجاد دورنمای روشن اقتصادی و شغلی، و انطباق با ذائقه و ساختارشکنی آن‌ها می‌گذرد.
برای سالمندان، این مسیر از توجه به نیازهای روانی آن‌ها، مبارزه با انزوا و تقویت حس هدفمندی در زندگی می‌گذرد. عدم وجود یک نهاد هماهنگ‌کننده و غفلت از ظرفیت‌های محلی، از نقاط ضعف اصلی برنامه‌های ملی موجود است.
بر اساس این تحلیل، پیشنهادهای اجرایی زیر ارائه می‌شود:
| سطح مداخله | اقدامات پیشنهادی |
| سیاست‌گذاری کلان | – تشکیل نهاد ملی هماهنگ‌کننده: ایجاد یک نهاد قدرتمند با اختیارات کافی برای هماهنگی بین وزارتخانه‌ها (بهداشت، کار، فرهنگ، آموزش و پرورش) جهت تدوین و اجرای یکپارچه برنامه‌های ملی پیشگیری از خودکشی. – تقویت زیرساخت‌های اقتصادی: سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی که به ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و کاهش بیکاری منجر می‌شود تا دورنمای آینده برای جوانان روشن شود. |
| جوانان | – توسعه فضاهای فرهنگی و هنری: فراهم کردن فضاهای متنوع و متناسب با سلایق نسل جدید برای فعالیت‌های گروهی و افزایش تعاملات اجتماعی. – آموزش مهارت‌های زندگی: گنجاندن آموزش‌های جامع مهارت‌های حل مسئله، مدیریت استرس و تقویت تاب‌آوری در سیستم آموزشی و برنامه‌های رسانه‌ای. |
| سالمندان | – سرمایه‌گذاری در مراکز روزانه: ایجاد و حمایت از مراکز و باشگاه‌های سالمندی که فرصت‌های تعامل اجتماعی، فعالیت‌های هنری، فکری و ورزشی متناسب با نیازهای این گروه را فراهم می‌کند. – یکپارچه‌سازی مراقبت‌ها: آموزش کادر درمانی برای تشخیص و درمان فعال افسردگی در سالمندان و پیوند دادن خدمات سلامت روان با مراقبت‌های جسمی. |
| جامعه‌محور | – توانمندسازی سازمان‌های مردم‌نهاد: حمایت مالی و ساختاری از NGOهای فعال در زمینه سلامت روان برای اجرای برنامه‌های بومی و محلی متناسب با نیازهای هر استان و شهر. – ایجاد شبکه‌های حمایتی: تشویق و تسهیل ایجاد شبکه‌های حمایتی در سطح محله و خانواده برای کاهش انزوای اجتماعی، به ویژه در میان سالمندان. |
پیشگیری از خودکشی یک مسئولیت جمعی است که نیازمند درک عمیق از عوامل زمینه‌ای، سرمایه‌گذاری در نشاط و امید به زندگی و ایجاد یک چارچوب چندوجهی و پایدار در سطوح مختلف جامعه است. تنها با رویکردی جامع و همه‌جانبه می‌توان به این بحران خاموش پاسخ داد و دورنمایی امیدبخش برای تمامی نسل‌ها ایجاد کرد.
منابع مورداستناد
- نقش نشاط اجتماعی در پیشـگـــیری از خـودکـــشی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://gu.ac.ir
- بررسی و تحلیل عوامل جامعه شناختی موثر بر نشاط و شادی – پرتال جامع علوم انسانی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://ensani.ir/fa/article/436006
- نشاط اجتماعی چیست ؟ ارکان و ابعاد آن کدام است – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/63012
- نشاط اجتماعی، لازمه جامعه سالم – تیتر قزوین, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.titrqazvin.ir/news/16445
- تاثیر نشاط اجتماعی بر سلامت روانی و مشارکت پایدار | پایگاه خبری تحلیلی انصاف نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://ensafnews.com/486061
- بیشتر بدانیم؛ راهکارهای گسترش نشاط اجتماعی – دانشگاه علوم پزشکی شیراز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://sums.ac.ir
- بررسی عوامل مؤثر بر نشاط اجتماعی در ایران – راهبرد فرهنگ, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.jsfc.ir/article_59093_ca040e201d23cf0f0fed37904d2e61b4.pdf
- خودکشی در ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki/
- علل و نحوه درمان ناامیدی رو به افزایش نوجوانان – مجموعه مدارس سلام, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://salamsch.org
- ناامیدی چیست؟ با درمان و علل آن آشنا شوید – درمانکده, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.darmankade.com/blog/disappointment/
- رابطه بین سلامت روان و امنیت مالی: چگونه وضعیت مالی بر سلامت روان تأثیر می‌گذارد؟, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://roseinvest.co
- خودکشی در سالمندان: یک زنگ هشدار خاموش – دانشکده بهداشت, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://schealth.sums.ac.ir
- افراد بالای ۶۵ سال بالاترین میزان خودکشی را دارند | دانشگاه علوم …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://uswr.ac.ir
- نسل زد(Z) و ویژگی‌های آن‌ها (با مروری بر سایر نسل‌ها) – آکادمی تخصصی مدیریت منابع انسانی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://hrmacy.ir
- ۳۰ ویژگی نسل زد – دفتر انتشارات و فناوری آموزشی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.roshdmag.ir/fa/article/30998
- سلیقه نسل دیروز، سلیقه نوجوان امروز نیست؛ صلبی و خشن رفتار نکنید/ آموزش و پرورش سیاست‌زده، کلیشه‌ای و سنتی عمل می کند/ در کشور هیچ الگوی مشخصی برای نوجوان نداریم – خبرگزاری برنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://borna.news/fa/news/906398
- عوامل اجتماعی مؤثر بر تاب‌آوری خودکشی – دانشگاه حکیم سبزواری, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.hsu.ac.ir/resiliency/2025/01/19
- چالش‌های نظام سلامت روان در ایران, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.salamatnews.com/news/361515
- پنج راهکار برای افزایش شادمانی | دکتر ویدا فلاح, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://vidafallah.com
- روش های افزایش شادی در زندگی روزمره – هورادی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://horadi.com/medicine/node/11719
- فراوانی افکار خودکشی در سالمندان ساکن استان گلستان در سال ۱۴۰۱: یک مطالعه توصیفی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://joge.ir/article-1-690-fa.html
- پاسخ به نیازهای روحی و روانی سالمندان در خدمات پرستاری در منزل – آسایش ایرانیان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://asayeshiranian.com/emotional-and-psychological-needs-elderly/
- سلامت روان سالمندان : علائم سلامت روان آسیب دیده + ۱۳ راهکار بهبود سلامت روان | پارسیان مهرپرور | پرستار سالمند و کودک, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://mehrparvar.com/mental-health-of-the-elderly/
- نیازهای روانی سالمندان – اسنپ دکتر, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://snapp.doctor/blog/primary-psychological-needs-for-aging-adults-have/
- سرگرمی های مناسب سالمندان – آرمیشا کالر, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://armishacolor.com/suitable-entertainment-for-old-people/
- افزایش امید به زندگی در سالمندان ۱۰ راهکار کارآمد – شرکت پرستاری در کرج, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://donyayearamesh.com
- 7 مهارت زندگی که در سالمندی به داد شما خواهند رسید – دُریار, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://doryar.com
- 14 فعالیت سرگرم کننده سالمندان – باهاتیم, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://bahateem.ir/14-suitable-and-invigorating-activities-for-the-elderly/
- آسیب شناسی برنامه ملی پیشگیری از خودکشی ایران – مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://journal.rums.ac.ir
- مقاله آسیب شناسی برنامه ملی پیشگیری از خودکشی ایران – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/2044856/
- درباره ما – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://hamyaraniran.ir/aboutus
- نقش رونق اقتصادی در سلامت روانی اجتماعی – میگنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/65803/
- پیشگیری از خودکشی – دکتر کاظم ملکوتی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://andishesr.com
- پیشگیری از خودکشی – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۵, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki
